Không phải ngẫu nhiên mà Việt Nam trở thành một trong số ít quốc gia thực hiện đặc xá thường xuyên, có quy trình chặt chẽ và nhân văn. Chính sách này thể hiện rõ tinh thần “lấy con người làm trung tâm” – coi người phạm tội vẫn là chủ thể cần được quan tâm, giúp đỡ để trở lại con đường đúng đắn. Nhà nước động viên, khuyến khích người bị kết án phạt tù ăn năn hối cải, tích cực học tập, lao động cải tạo để được hưởng đặc xá; tạo điều kiện thuận lợi cho người được đặc xá hòa nhập cộng đồng, ổn định cuộc sống, phấn đấu trở thành người có ích cho xã hội, phòng ngừa tái phạm tội, vi phạm pháp luật.
Mỗi dịp đặc xá được công bố là một sự kiện chính trị - pháp lý - xã hội quan trọng, khi hàng nghìn người lầm lỡ được trở về với gia đình, xã hội; là minh chứng cho sự nhân văn của chế độ xã hội chủ nghĩa, nơi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của các chính sách pháp luật, đồng thời củng cố niềm tin của nhân dân vào nền tư pháp nhân đạo, tin vào giá trị của giáo dục, cảm hóa và phục thiện. Mỗi quyết định đặc xá được công bố không chỉ khép lại một bản án, mà còn mở ra một cánh cửa niềm tin - niềm tin vào khả năng hoàn lương, vào sức mạnh cảm hóa của công lý và đạo đức xã hội, giúp người được đặc xá có cơ hội tái hòa nhập cộng đồng, khôi phục danh dự và niềm tin vào pháp luật.
Vai trò của Ngành Kiểm sát nhân dân trong công tác đặc xá
Với chức năng công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, ngành Kiểm sát giữ vai trò quan trọng trong các giai đoạn của công tác đặc xá. Theo quy định của pháp luật, Viện kiểm sát nhân dân có nhiệm vụ kiểm sát việc lập hồ sơ đề nghị đặc xá và thực hiện quyết định đặc xá, nhằm bảo đảm đúng người, đúng pháp luật, đúng tiêu chuẩn. Quyết định khoan hồng phải dựa trên cơ sở pháp lý chặt chẽ, không cảm tính, không nể nang, không bỏ sót và cũng không để lọt người không đủ tiêu chuẩn, điều kiện vào danh sách đặc xá. Nhân đạo chỉ có giá trị khi được đặt trên nền tảng kỷ cương, minh bạch và công bằng.
Phòng 8 - Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Khánh Hòa trực tiếp kiểm sát việc lập hồ sơ đề nghị đặc xá (đợt 2) năm 2025 tại Trại giam Sông Cái
Trên cơ sở chức năng hiến định, Viện kiểm sát nhân dân các cấp đã chủ động tham mưu, phối hợp và kiểm sát chặt chẽ toàn bộ quy trình thực hiện đặc xá – từ khâu rà soát, lập danh sách, thẩm định điều kiện đến việc tổ chức công bố đặc xá. Qua đó, ngành Kiểm sát đã góp phần bảo đảm quyết định đặc xá đều dựa trên căn cứ pháp luật, không để xảy ra tình trạng tùy tiện, bỏ sót hoặc đưa vào danh sách những trường hợp không đủ điều kiện. Theo số liệu tổng kết công tác đặc xá của ngành Kiểm sát nhân dân năm 2025, Viện kiểm sát nhân dân các cấp đã kịp thời phát hiện, đề nghị loại ra khỏi danh sách các trường hợp không đủ điều kiện và đề nghị lập danh sách đề nghị đặc xá bổ sung đối với 86 trường hợp thông qua các biện pháp nghiệp vụ. Đây là kết quả đáng ghi nhận, thể hiện rõ nét vai trò của ngành Kiểm sát nhân dân trong công tác đặc xá.
Thực tế tại địa phương, công tác đặc xá luôn được lãnh đạo Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Khánh Hòa quan tâm, chỉ đạo sâu sát. Trong năm 2025, với phương châm thận trọng, khách quan cùng tinh thần trách nhiệm cao, chủ động linh hoạt trong quá trình thực hiện nhiệm vụ và bám sát các quy định của pháp luật cũng như các văn bản hướng dẫn của Ngành, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh đã kiểm sát chặt chẽ hồ sơ, sổ sách, tài liệu có liên quan đến công tác đặc xá, đảm bảo các phạm nhân có đầy đủ các điều kiện theo quy định. Qua kiểm sát, kịp thời ban hành Yêu cầu, Kiến nghị các cơ quan bổ sung hồ sơ, danh sách đề nghị đặc xá cho 02 trường hợp đủ điều kiện, đáp ứng kịp thời tiến độ công tác đặc xá theo yêu cầu của Hội đồng tư vấn đặc xá trong bối cảnh đất nước diễn ra nhiều sự kiện chính trị quan trọng như Kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước và 80 năm Quốc khánh 2/9, bảo vệ được quyền lợi của phạm nhân theo quy định, góp phần thực hiện có hiệu quả chính sách khoan hồng đặc biệt của Đảng và Nhà nước đối với người đang chấp hành án phạt tù.
Trong bối cảnh xã hội hiện nay, nâng cao chất lượng công tác kiểm sát việc lập hồ sơ đề nghị đặc xá và thực hiện quyết định đặc xá không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là nhiệm vụ đạo đức - chính trị của ngành Kiểm sát, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đồng thời phát huy giá trị nhân văn sâu sắc của chính sách khoan hồng, bảo đảm quyết định đặc xá được đặt trên nền tảng pháp luật, không để xảy ra tiêu cực, thiên vị hay sai sót ảnh hưởng đến quyền lợi của phạm nhân và sự nghiêm minh của pháp luật. Sự phát triển kinh tế - xã hội kéo theo nhiều biến động trong lĩnh vực an ninh trật tự, tội phạm, thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng. Các cơ sở giam giữ ngày càng phải xử lý khối lượng lớn hồ sơ, nhân thân, tình tiết pháp lý phức tạp. Việc áp dụng chế định đặc xá - một chính sách có tính nhân đạo cao, nếu không được kiểm sát chặt chẽ sẽ dễ dẫn tới tình trạng lợi dụng, bỏ lọt hoặc đưa vào danh sách những trường hợp chưa thật sự đủ điều kiện. Do đó, đòi hỏi cần có những yêu cầu mới về trình độ nghiệp vụ, bản lĩnh, đạo đức, trách nhiệm và phương thức làm việc đối với công chức, Kiểm sát viên khi được phân công thực hiện nhiệm vụ ở công tác này. Kiểm sát viên phải nắm vững pháp luật về thi hành án hình sự, quy trình xét đặc xá và có phương pháp kiểm sát khoa học với tinh thần trách nhiệm cao, thái độ khách quan, công tâm, nhân văn trong đánh giá sự tiến bộ của phạm nhân. Bên cạnh năng lực chuyên môn, Kiểm sát viên phải có bản lĩnh chính trị vững vàng, không nể nang, né tránh, không bị tác động bởi quan hệ cá nhân hay lợi ích nhóm. Đây chính là “đạo đức nghề nghiệp” đặc thù của người cán bộ Kiểm sát trong lĩnh vực liên quan trực tiếp đến quyền lợi của phạm nhân. Chính vì vậy, đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng và đạo đức nghề nghiệp cho Kiểm sát viên là điều kiện tiên quyết để giữ vững giá trị nhân đạo của pháp luật trong thời đại kỷ nguyên số.
Trong tiến trình cải cách tư pháp và chuyển đổi số, ngành Kiểm sát nhân dân đang từng bước ứng dụng công nghệ thông tin trong các lĩnh vực công tác kiểm sát. Mong rằng trong thời gian tới, việc xây dựng cơ sở dữ liệu điện tử liên thông về phạm nhân giữa Trại giam, Cơ quan thi hành án, Công an địa phương và Viện kiểm sát sẽ được triển khai. Hệ thống này cho phép Kiểm sát viên tra cứu thông tin, đối chiếu đa nguồn, kịp thời phát hiện sai sót. Đây cũng là một trong những giải pháp quan trọng nâng cao tính minh bạch, chính xác và hiệu quả trong công tác kiểm sát đặc xá trong xu thế hiện nay.
Có thể khẳng định, nâng cao chất lượng công tác kiểm sát đặc xá không chỉ góp phần bảo đảm cho chính sách nhân đạo của Nhà nước được thực hiện đúng pháp luật mà còn thể hiện rõ trách nhiệm chính trị của ngành Kiểm sát trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trước yêu cầu mới của thực tiễn, ngành Kiểm sát nhân dân cần tiếp tục đổi mới phương thức làm việc, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin và phát huy bản lĩnh, trí tuệ của đội ngũ Kiểm sát viên. Đó chính là nền tảng để công tác kiểm sát đặc xá ngày càng thực chất, hiệu quả, góp phần giữ vững an ninh, trật tự và lan tỏa giá trị nhân văn của pháp luật Việt Nam.